ในประวัติศาสตร์ไทย คำว่า “พระพันวัสสา” และ “พระพันปีหลวง” มิใช่เพียงถ้อยคำเรียกขานธรรมดา หากแต่สะท้อนถึงสถานะอันสูงส่งและความเคารพยกย่องในพระบรมวงศานุวงศ์ฝ่ายใน โดยเฉพาะพระราชมารดาของพระมหากษัตริย์ ซึ่งถือเป็นศูนย์รวมจิตใจของพสกนิกร
ย้อนกลับไปในสมัยอยุธยาและต้นรัตนโกสินทร์ รากฐานของพระอิสริยยศนี้เริ่มปรากฏให้เห็นชัดเจนในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ซึ่งชำระขึ้นในรัชกาลที่ ๑ โดยกล่าวถึงตำแหน่ง “พระพันวรรษาใหญ่” และ “พระพันวรรษาน้อย” หมายถึงพระราชมารดาของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์และเจ้าฟ้าเอกทัศน์ตามลำดับ นัยยะสำคัญของตำแหน่งนี้คือการเป็นอัครมเหสีในราชสำนัก
เข้าสู่ต้นรัตนโกสินทร์ คำว่า “พระพันวัสสา” ยังหมายถึงตำแหน่งพระอัครมเหสีตามที่พบในพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๓ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ โดยกล่าวถึงสมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินีในฐานะ “สมเด็จพระพันวัสสา” ซึ่งเป็นเครื่องหมายแห่งความเคารพยิ่ง แม้ในเวลานั้นยังไม่มีการสถาปนาเป็น “พระพันปี” อย่างเป็นทางการ
อย่างไรก็ตาม ความหมายของ “พระพันวัสสา” ในสมัยรัตนโกสินทร์เริ่มแคบลง โดยในรัชกาลที่ ๓ สมเด็จพระศรีสุลาลัย พระบรมราชชนนีในรัชกาลที่ ๓ ได้รับพระนามว่า “สมเด็จพระพันปีหลวง” ขณะที่สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์ พระบรมราชชนีในรัชกาลที่ ๔ ได้รับพระนามว่า “สมเด็จพระพันวัสสา”
ต่อมาในรัชกาลที่ ๔ สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินีทรงได้รับพระนาม “พระพันปีหลวง” ซึ่งถือเป็นการยกระดับฐานะพระอิสริยยศนี้ให้สูงขึ้นในราชสำนัก
ในรัชกาลที่ ๕ ทรงโปรดเกล้าฯ ให้ตรากฎมณเฑียรบาลว่าด้วยฐานันดรศักดิ์เจ้านาย ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญของการกำหนดตำแหน่ง “สมเด็จพระบรมราชชนนี” และจุดเริ่มต้นของการใช้พระอิสริยยศ “พระพันปีหลวง” อย่างเป็นทางการ
เข้าสู่รัชกาลที่ ๖ เมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์ ทรงสถาปนาสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ขึ้นเป็น “สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี” ซึ่งเป็นครั้งแรกที่มีการสถาปนาพระอิสริยยศนี้อย่างเป็นทางการ
ในรัชกาลที่ ๗ เริ่มมีการใช้คำว่า “พระพันวัสสา” ประกอบพระนามเจ้านายฝ่ายในอย่างเป็นทางการ โดยโปรดเกล้าฯ สถาปนาสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี ขึ้นเป็น “สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสามาตุจฉาเจ้า” และในรัชกาลที่ ๘ พระองค์ได้รับการสถาปนาเป็น “สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า” เนื่องจากทรงเป็นสมเด็จพระอัยยิกา หรือย่าแท้ ๆ ของรัชกาลที่ ๘ และ ๙
สำหรับรัชกาลที่ ๙ ไม่มีการสถาปนาสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ในฐานะ “พระพันปี” หรือ “พระพันวัสสา” อย่างเป็นทางการ อย่างไรก็ตามพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๙ ทรงรักและเคารพพระราชชนนีเป็นอย่างยิ่ง และทรงแสดงความรักและความกตัญญูต่อพระราชชนนีเป็นที่ประจักษ์ตลอดรัชกาล ทั้งนี้ ประชาชนต่างเรียกขานสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีว่า “สมเด็จย่า” และ “แม่ฟ้าหลวง” โดยมีนัยยะว่าในหลวงและพระราชินีเป็นพ่อและแม่แห่งแผ่นดิน และสมเด็จพระศรีฯ พระราชชนนีของในหลวงเป็น “สมเด็จย่า” ของอาณาประชาราษฎร์
ตำแหน่ง “พระบรมราชชนนีพันปีหลวง” กลับมาถูกสถาปนาอีกครั้งในรัชกาลปัจจุบัน เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จผ่านพิภพ ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกปี ๒๕๖๒ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๙ ซึ่งเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนีในรัชกาลที่ ๑๐ ได้รับการโปรดเกล้าฯ ขึ้นเป็น “สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง” เพื่อสืบสานพระอิสริยยศตามโบราณราชประเพณี พระองค์ทรงเป็นที่รักและเคารพอย่างลึกซึ้งในฐานะ “แม่แห่งแผ่นดิน” ผู้ทรงทุ่มเทพระวรกายในการพัฒนาประเทศชาติและช่วยเหลือราษฎรด้วยพระเมตตาและพระมหากรุณาธิคุณอันหาที่สุดมิได้
“พระพันวัสสา” และ “พระพันปีหลวง” จึงมิใช่เพียงคำเรียกขาน แต่คือพระราชอิสริยยศอันทรงเกียรติ ที่สะท้อนถึงบทบาทสำคัญของสมเด็จพระบรมราชชนนีและพระบรมอัยยิกา แสดงให้เห็นความรัก ความผูกพัน และความกตัญญูที่พระมหากษัตริย์ทรงมีต่อพระราชบุพพการีของพระองค์ ซึ่งเป็นตัวอย่างที่งดงามแก่ประชาชนชาวไทยในการดูแลและเคารพมารดาและบรรพชนในครอบครัว
เรื่อง: อันตรกาล
ที่มา:
กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. พระพันวัสสา ใน “พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า” มีความหมายว่าอะไร. เข้าถึงได้จาก https://share.google/jQzQudkhAZ0xY5tPk.
กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรม. สมเด็จพระพันวัสสา กับ 11 พระนาม รับสั่งว่าจำชื่อตัวเองไม่ได้. เข้าถึงได้จาก https://www.silpa-mag.com/history/article_52273
รศ.ดร.รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล.สมเด็จพระราชชนนีพระพันปีหลวง ความเป็นมาของศัพท์ “พระพันวัสสา” สู่พระพันปีหลวง. เข้าถึงได้จาก https://www.silpa-mag.com/history/article_32497.
#พระพันวัสสา #พระพันปีหลวง #แม่แห่งแผ่นดิน #ฝ่ายใน #พระอิสริยยศ #ราชสำนักไทย #โบราณราชประเพณี #ประวัติศาสตร์ไทย #เจริญกรุง
(จากเพจ เจริญกรุง)